کودکی و نوجوانی

دکتر محمد حسن گنجی در ۲۱ خرداد ۱۲۹۱ خورشیدی برابر با ۱۱ ژوئن ۱۹۱۲ میلادی در شهر  بیرجند در مرکز قائنات (قهستان) به دنیا آمد.سرزمین قهستان مانند جزیره‌ای در دریای شن بود و ورود به آن از هر سو نیازمند گذشتن از فرسنگ‌ها کویر بی آب و علف بود.ساکنان آن و به ویژه اهالی بیرجند از اکثریتی از ریشه‌‌ی ایرانیان قدیمی با رگه‌هایی از دیگر اقوام تشکیل می‌شدکه بیش‌تر از راه کشاورزی همراه با دامداری روزگار می‌گذراندند. خانواده‌ی گنجی نیز از همین مردمان بودند.

فراگیری دانش

دکتر محمد حسن گنجی پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاه خود یعنی بیرجند در مهرماه ۱۳۰۹ خورشیدی به تهران آمدتا حقوق بخواند. ولی در تهران متوجه شدکه بیشتر استادان مدرسه‌ی عالی حقوق آن زمان، فرانسوی هستندو چون زبان فرانسوی نمی‌دانست به دارالمعلمین عالی رفت که نخستین بنیاد آموزش عالی آن زمان بود.دارالمعلمین عالی، که در ۱۳۰۷ بنیان‌گذاری شده بود، دو گروه “فلسفه و ادبیات” و “تاریخ و جغرافیا” داشت.گنجی در رشته‌ی تاریخ و جغرافیا نام‌‌نویسی کرد و پس از سه سال در ۱۳۱۲ لیسانس آن رشته را دریافت کرد.

اعزام به اتگلستان

از آن جا که دکتر محمد حسن گنجی در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام اول را به دست آورده بود،در ۲۵ شهریور ۱۳۱۲ همراه با حدود ۹۰ نفر دیگر که ۲۰ نفر از آنان از دانش‌آموختگان دانشسرای عالی بودند،به فرانسه فرستاده شد. چون در دبیرستان شوکتی بیرجند تا اندازه‌ای با زبان انگلیسی آشنا شده بود، او را با ۱۲ نفر دیگر از دانشجویان که به زبان انگلیسی آشنایی داشتند،پس از چند روز ماندن در پاریس به لندن فرستادند. در آن روزها معمول بود که دانشجویان فرستاده شده به انگلستان را برای یکسال به زندگی در یک خانواده‌ی انگلیسی وا می‌داشتند تا زبان و آداب انگلیسی را فراگیرند.

اما چون گنجی زبان انگلیسی را به اندازه‌ی نیاز می‌دانست، او را بی‌درنگ پس از ورود به انگلستان به دانشگاه ویکتوریا درمنچستر معرفی کردند که در آن زمان یکی از پنج دانشگاه معتبر پس از آکسفورد و کمبریج به شمار می‌آمد. در سال دوم ماندن درانگلستان بود که پس از یک ‌سال مطالعه و بررسی رشته‌های گوناگون، تصمیم خود را گرفت که در زمینه‌ی جغرافیا کار کند و از آن زمان تاریخ برای او در درجه‌ی دوم اهمیت قرارگرفت.

او در آن سال در گروه تخصصی جغرافیا در دانشگاه منچستر نام‌نویسی کرد و پس از چهارسال توانست لیسانس تخصصی و ممتاز درجغرافیا (B.A.Honurs) را به دست آورد که برابر کارشناسی‌ارشد به شمار می‌آید.

بازگشت به ایران

دکتر محمد حسن گنجی در مهرماه ۱۳۱۷ به ایران بازگشت و با عنوان دبیر(امروزه در رتبه‌بندی علمی دانشگاهی به آن مربی می‌گویند) در دانشکده‌ی ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت. دوره‌ی خدمت دبیری او ۱۴ سال به طول انجامید و چون با مقررات آن روز هرگز نمی‌توانست بدون درجه‌ی دکترا، استاد دانشگاه شود، با استفاده از فرصت مطالعاتی در شهریور ۱۳۳۱ به آمریکا رفت. او پس از دوسال تحصیل در دانشگاه کلارک(در شهر ورستر ایالت ماساچوست) که از مراکز بسیار معتبر آموزش و پژوهش جغرافیا بود، درجه‌ی دکترا در جغرافیا را به دست آورد. گنجی پس از بازگشت به تهران، پس از چندماهی به درجه‌ی دانشیاری در جغرافیا ارتقا پیداکرد و بموقع استاد شناخته شد. او پیش از تابستان ۱۳۵۴ که بازنشسته شد، به استادی ممتاز دانشگاه مفتخر گردید.

دستاوردهای مهم

دکتر محمد حسن گنجی در ۳۰ سال خدمت دانشگاهی‌اش به مقامات و سمت‌های گوناگونی دست یافت.او خدمت در مراکز غیردانشگاهی را به علت ارتباط کاری با جغرافیا از خدمت در دانشگاه جدا نمی‌دانست و همواره از فرصت‌های مطالعاتی گوناگون مانند مسافرت‌ها و شرکت در کنگره‌ها و همایش‌های بین المللی به سود جغرافیا بهره برداری می‌کرد و کلاس درس خود را زنده و در حال تکامل و تحول نگاه می‌داشت. همکاری ۱۲ ساله او با وزارت راه آن زمان را می‌توان اوج همکاری او به مراکز بیرون از دانشگاه دانست که ۵ سال آن با معاونت پارلمانی آن وزارت همراه بود. او از آن ۵ سال برای بنیان‌گذاری و پیشرفت اداره کل هواشناسی وزارت راه بهره برداری کرد.

سخن از هواشناسی در ایران در دهه‌ی ۱۳۳۰ آغاز شده بود و در سال ۱۳۳۵ اداره‌ای به نام اداره ‌ی کل هواشناسی درون تشکیلات وزارت راه به وجود آمده بود.از آن جا که پایان‌نامه‌ی دکترای گنجی درباره آب و هوای ایران بود، او را به مدیریت آن اداره برگزیدند.

مدیر سازمان هواشناسی

پیش از آن، واحد کوچکی در تشکیلات سازمان هواپیمایی کشوری وجود داشت که خود زیر مجموعه‌ی وزارت راه بود و دو سرلشگر وزیر راه و ر ییس هواپیمایی کشوری بودند. رییس هواپیمایی حاضر نبود که فعالیت هواشناسی از آن جا جدا شود و گنجی پنج شش سال کوشش کرد تا قانون استقلال هواشناسی در اسفند ۱۳۳۷ به تصویب مجلس سنا رسید. او قانون عضویت ایران در سازمان هواشناسی جهانی را نیز به تصویب آن مجلس رساند.

تربیت کارمند

در آغاز کار دکتر محمد حسن گنجی در اداره‌ی هواشناسی، آن اداره فقط بیست تا بیست و پنج کارمند داشت که حقوقشان از دستگاه‌های دیگر پرداخت می‌شد. چون هواشناسی بودجه‌ی مستقل نداشت و آن کارمندان از جاهای دیگر حقوق می‌گرفتند، چندان به برنامه‌های گنجی توجه نداشتند. از این رو، او تصمیم گرفت خودش کارمند تربیت کند.

بنابراین، هر سال صد نفر دیپلمه می‌گرفت و آن‌ها را به سطح فوق دیپلم (کارمند فنی) می‌رساند. کوشش‌های او در آن سال‌ها باعث شد که کم کم ارزش هواشناسی و سودمندی آن بر همگان آشکار شود تا جایی که امروزه سازمان هواشناسی ایران یکی از بزرگ‌ ترین دستگاه‌های علمی در سطح ملی و بین المللی به شمار می‌آید. از دیگر دستاوردها و مسسولیت‌های مهم دکتر گنجی می‌توان این‌ها را نام برد:

نگارش‌های گنجی

دکتر محمد حسن گنجی دارای آثار علمی زیادی است که بیشتر به صورت مقاله‌های علمی در مجله‌های داخلی و خارجی به چاپ رسیده است.پایان‌نامه‌ی دکترای او درباره آب و هوای ایران بود که نخستین پژوهش درباره‌ی جغرافیای ایران بود.پایان نامه او در سال ۱۹۵۶ به زبان انگلیسی منتشر شد و تا چند سال تنها منبع درباره‌ی آب و هوای ایران بود

و هنوز هم به آن ارجاع داده می‌شود. اثر مهم دیگر او، اطلس اقلیمی ایران است که بارها به چاپ رسیده و کتاب مرجع است.دکتر محمد حسن گنجی در نگارش کتاب بزرگی به نام ایرانشهر، که یونسکو برای معرفی ایران منتشر ‌کرد، سهم بزرگی داشته است.گنجی برای چند دانش‌نامه مقاله‌های مهمی نوشته است.

سرپرست بخش جغرافیای نخستین دانش‌نامه‌ی نوین ایران

دکتر محمد حسن گنجی سرپرست بخش جغرافیای نخستین دانش‌نامه‌ی نوین ایران یعنی دایرالمعارف فارسی به سرپرستی دکتر غلامحسین مصاحب بودو مقاله‌هایی برای آن اثر نوشته است. نگارش مقاله‌های مربوط به جغرافیای ایران در دانشنامه‌ی بریتانیکا تا چند چاپ با دکتر محمد حسن گنجی بوده است.

مقاله‌ها

دکتر محمد حسن گنجی مقاله‌هایی به زبان انگلیسی برای “دانشنامه ایرانیکا” نوشته است که در آمریکا منتشر می‌شود.همچنین، در سال‌های پس از انقلاب اسلامی مقاله‌های بسیاری برای دایره المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامهی جهان اسلام نگاشته است.از جمله مقاله‌ای مفصل درباره‌ی آب است که به عنوان نخستین مدخل جلد یک دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شدو در آن آب را از نظر فیزیکی، جغرافیایی و مباحث مربوط به حجم آب در ایران و جهان اسلام و حتی نظر فقیهان و قدیس‌ها درباره‌ی آب بررسی کرده است. یکی از ده‌ها مقاله او در این دایره المعارف، مقاله‌ای با نام “اقلیم و اقالیم سبعه” است که به عنوان یکی از چهارده مقاله‌ی برگزیده همه‌ی جلدهای این دایره المعارف جایزه گرفت.

فهرست آثار

دکتر محمد حسن گنجی

  ۱٫ جنگ و جغرافیا یا روابط دول بزرگ در اقیانوسیه. تهران، بنگاه پروین،۱۳۲۱

  ۲٫ بشر چیست. ترجمه از آثار مارک توابن. تهران چاپ سوم، بنگاه افشاری،۱۳۵۱

  ۳٫ جغرافیا سال پنجم ابتدایی(با همکاری جسین خلیلی‌فر). تهران، بنیاد فرانکلین،۱۳۳۷

  ۴٫ جغرافیا ششم ابتدایی با همکاری حسین خلیلی‌فر. تهران، بنیاد فرانکلین،۱۳۳۷

  ۵٫ آمار بارندگی ایران. تهران، مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک دانشگاه تهران، ۱۳۳۸

  ۶٫ کتاب‌های جغرافیای دبیرستان از سال اول تا سال ششم(با همکاری گروه‌ مؤلفان). دهه‌ی ۱۳۴۰

  ۷٫ فهرست مقاله‌های جغرافیایی(با همکاری جواد صفی‌نژاد). تهران، دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران،۱۳۴۱

  ۸٫ جغرافیای ایران(چهار فصل در جلد اول ایرانشهر). تهران، نشریه شماره‌ی ۲۲ کمیسیون ملی یونسکو،۱۳۴۲

  ۹٫ اطلس اقلیمی ایران. تهران، مؤسسه جغرافیای دانشگاه تهران، ۱۳۴۶

  ۱۰٫ مجموعه‌ی ۳۳ مقاله‌ی جغرافیایی. تهران،بنیاد جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب،۱۳۵۳

  ۱۱٫ جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی. مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷

  ۱۲٫ تاریخچه‌ی جغرافیا در تمدن اسلامی. تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، ۱۳۶۸

  ۱۳٫ نامه‌هایی از قهستان(ترجمه و تعلیق). مشهد، مرکز خراسان‌شناسی، ۱۳۷۹

شما میتوانید اینجا را هم ببینید